Pokret za autonomiju Bosne Husein-Kapetan Gradaščević

1. UVOD

Historija Bosne i Hercegovine je prošla kroz mnoga burna razdoblja. Mnogi događaji koji su se dogodili na prostorima Bosne i Hercegovine zaslužuju pažnju .
Bosna je padala pod vlast mnogih dinastija, međutim najduže se zadržala pod vlašću Osmanskog carstva.

Devetnaesto stoljeće u Bosni i Hercegovini su obilježile značajne društvene promjene koje su bile rezultat nastojanja Visoke Porte da reformama zaustavi propadanje Carstva. Vojnim, administrativno – upravnim, sudskim i financijskim reformama, osmanski sultani su težili modernizaciji države i društva i vezivanju Bosanskog ejaleta za centralnu vlast.
Muslimanska vojno – feudalna aristokracija, svjesna svoje nezamjenjive uloge i zasluga za očuvanje granica Carstva, gradi poseban socijalni i politički status. Pored janjičara, privilegovanog vojničkog reda, u Bosni su se učvrstile ustanove ajanluka, kao novog oblika vršenjafunkcija lokalne uprave u Osmanskom Carstvu i kapetanija, pograničnih vojnih oblasti. Njihova pojava bilaje uslovljena krizom timarsko – spahijskog sistema koja se odrazila i na janjičarsku organizaciju i uvjetovano slabljenje. Janjičarskaorganizacija se postepeno pretvarala u ustanovu u kojoj su različiti elementi tražili zaklon od raznih obaveza, osobito od obaveze plaćanja raznih poreza državi. To je uticalo na nagli brojčani porast janjičara. Mnogi od njih nisu imali nikakve veze sa vojnom službom što je uzrokovalo da ta organizacija izgubi snagu i moć kojom se nekada odlikovala. Naravno sve ovo je opterećivalo državnu kasu  koja nije mogla udovoljiti obavezama isplata janjičarskih plaća te oni počinju da se bune.

U suštini XIX stoljeće su odlikovale borbe konzervativnog begovata za autonomni položaj Bosne i Hercegovine. Ujedno, to je predstavljalo i borbu protiv svih sultanskih reformi prema kojima je Bosna dolazila u sve nepovoljniji položaj.

Kao sinonim za pokret autonomije Bosne, javlja se ime Husein-kapetan Gradaščević. On je djelovao kao vođa ovog pokreta.

2. UZROCI I ORGANIZACIJA POKRETA

Pokret za autonimiju Bosne je bio u potpunosti osmišljen i organizovan do najsitniji detalja. utvrđen je prema tačno određenim programima i ciljevima. Pokret je uključivao i obuhvatao sve slojeve i zastupao je interese svih slojva. Na čelu pokreta zajedno nalazili su se pojedinci iz reda svjesno najizraslijeg stanovništva Bosne.

Kao uzroci  za pojavu poreta bile su društveno – političke prilike u Bosni. Situacije na granicama Bosne prijetile su cijeloj Bosni i njenoj strukturi. Kao jedan od prvih razloga za Pokret bila je spoljna opasnost po teritorijalnu cjelovitost Bosne.

       Položaj Bosanskog Ejlaleta kao najzapadnije Osmanske provincije u XVII stoljeću

S obzirom da je Osmansko carstvo bilo u krizi i veoma teškim uslovima, nametnulo je veće poreze i zahtjevalo veću eksploataciju bez obzira na klasnu i vjersku pripadnost. Sva ta dešavanja izazvala su nezadovoljstvo naroda u Bosni. Najveći teret zadatih ograničenja snosili su poljoprivradnici. To je izazvalo veliko nezadovoljstvo ovog sloja koji je bio u suštini najbrojniji u to vrijeme. U tom vremenu trgovina prerasta u posebnu izdvojenu djelatnost, i smatra se sigurnijom i unosnijom nego zanatstvo. Samim tim dolazi do osiromašenja mnogobrojnih zanatlija.

Ukidanje janjičarskog reda ubrzalo je propadanje esnafa kao jedinstvene i veoma čvrste organizacije, jer esnaf nije mogao da apsorbira sve janjičare koji su nakon razoružanja ostali bez sredstava.

U Bosni tada jedinstvenu cjelinu predstavljaju tri sloja stanovništva – zanatlije, trgovci i spahije. Svi oni su bili u sličnom nezavidnom položaju i zajedno su bili nosiogi Pokreta. Oni su zajendo predstavljali novonastalu civilnu klasu, koja je u suštini u svojim rukama držala sav kapital i sav agrar.
„Položaj Carstva je bio veoma težak i u tim uslovima ono je bilo prisiljeno da iznalazi sve, pa i materijalne mogućnosti, za svoj opstanak, što je neminovno iziskivalo veće namete i veću eksploataciju, bez razlike na klasnu i vjersku pripadnost, a to je izazvalo opće nezadovoljstvo naroda u Bosni. Na taj način država je svojim mjerama narušavala već ustaljenu praksu uzimanja vandrednih nameta samo po potrebi, odnosno u vrijeme vojnog pohoda, što se i u narodu, nekako, shvaćalo kao potreba. Kao razlog za pokret, bile su dakle i socijalne prilike u Bosni. Teret tih opterećenja najviše je pogađao seljake kao proizvođače općih dobara, pogotovo, imajući i u vidu česte zloupotrebe zakona pri ubiranju dadžbina. Osim toga, polagano su počele da se suspendiraju, pa ukidaju, i one povlastice građanskog življenja koje je, zbog privređivanja od posebnog interesa, bilo oslobođeno vandrednih nameta, što je također izazvalo nezadovoljstvo kod ovog sloja koji je bio veoma brojan, pa i ekonomski vrlo jak, zapravo ekonomski najjači, ako se izuzmu samo oni najkrupniji vojnici koji su se često alazili i u okviru gradskog, zanatlijskog ili trgovačkog sloja, gdje su obrtali sa dijelom kapitala koji su ostvarili sa zemljišnog posjeda, odnosno vojničkog lena, ili zakupom državnih prihoda ili u ovo vrijeme od čifluka.“[1]

3. USLOVI ZA POKRET

Pored uzroka koji su morali postojati za organizaciju pokreta za autonomiju Bosne, javili su se i uslovi koji su predhodili tom činu.
To je prije svega bila teritorijalno određenje Bosne koje je kao tako uređeno još od dolaska na vlast Osmanskog Carstva, i s obzirom na to razvili su se i posebni društveni i ekonomski odnosi u Bosni, tako da je ona postala specifična pokrajina Osmanskog Carstva.
Društvene i vojne strukture koje su bile raspoređene po bosni i koje su išle u prilog položaju Bosne kao pokrajine.

Također jedan od uslova je bilo rasparčanost vojničkog posjeda. To nije dozvoljavalo izdvajanje zasebnih vojnih struktura sa nesrazmjerno većim posjedima i bogadstvom. a ovaj način učvršćena je prirodno ravnoteža među svim slojevima društva.
Mogućnost asljeđivanja vojničkog posjeda među članova porodice, doprinijela je jačanju sigurnosti nad timarom gotovo kao nad privatnom vlasništvu.

[1] A. Aličić, Pokret za autonomiju Bosne od 1831. do 1832. godine, Orijentalni institut, Sarajevo, 1996., 179.