Reciprocitet i retorzija

 
UVOD

Reciprocitet i retorzija, kao instituti međunarodnog privatnog prava, predstavljaju deo njegove realnosti. Svaki od njih ukazuje na međuzavisnost stranog prava odnosno ponašanja država u njegovoj primeni i primene 1eh fori, potvrđujući dobro poznatu istinu da ni jedna akcija bilo koje države,ne ostaje bez odgovora drugih država, makar to bilo samo na području međunarodnog privatnog prava.
Naime, u nekim slučajevima koji pripadaju domenu privatnih prava stranaca i sukobu jurisdikcija, odstupanje od odgovarajućeg rešenja 1eh fori nužno je da bi se obezbedio jednak obim uživanja pomenutih prava i pravni tretman domaćim državljanima i domaćim sudskim ili arbitražnim odlukama u određenoj stranoj državi. Zbog toga se, recimo, u jednom slučaju davanje ovih prava strancima ili priznanje i izvršenje stranih sudskih odluka, uslovljava se postojanjem propisa sa odgovarajućom sadržinom u stranoj državi ili adekvatnim ponašanjem strane države u njihovoj primeni u odnosu na pravne subjekte domaće nacionalnosti (reciprocitet). U drugom, međutim, posebno onda kad je ova “ravnoteža”, ozbiljno narušena na štetu domaćih odluka ili pravnih subjekata, dolazi do preduzimanja mera za njeno naknadno uspostavljanje (retorzija).

1. RECIPROCITET U MEĐUNARODNOM PRIVATNOM PRAVU
Reciprocitet jedan je od najopštijih i istovremeno najstarijih principa odnosa između država koji ima relativno široku primenu i u materiji odnosa međunarodnog privatnog prava.
Kao ustanova međunarodnog privatnog prava reciprocitet dolazi do izražaja prilikom regulisanja privatnopravnog položaja stranaca, a takse i u vezi sa ukazivanjem pravne pomoći pravosudnim organima drugih zemalja i kod priznavanja i izvršenja stranih sudskih i arbitražnih odluka. Reciprocitet nije uslov primene kolizionih normi, iako, kao što ćemo videti, u zakonodavstvu ima retkih suprotnih primera. Reciprocitet se obično definiše kao pravni ili faktički odnos između država čije postojanje predstavlja uslov priznanja jednakog privatnopravnog statusa stranim pravnim subjektima u domaćoj državi i uvažavanja sudskih i arbitražnih odluka u njoj, ukoliko se i domaći pravni subjekti odnosno odluke domaćih sudova i arbitraža tretiraju na odgovarajući način u stranoj državi.
Suštinski posmatrano, reciprocitet predstavlja jedan odnos između država koji znači međuzavisnost njihovog ponašanja koje se pokazuje kao neka linija čiji je pravac uspostavljen stavom drugih država u određenoj oblasti međunarodnog privatnog prava.
S obzirom na njegovu funkciju reciprocitet se posmatra kao neka vrsta pravne barijere nekontrolisanom uticaju stranog elementa u pravu jedne države. Budući da se davanje privatnih prava strancima i priznavanje i izvršavanje sudskih odluka čini zavisnim od propisa i ponašanja stranih država u identičnoj situaciji, to odredba o reciprocitetu ima odlike jedne uslovne norme.
Posmatran sa stanovišta njegove konkretizacije, ovaj princip pokazuje da je taj odnos u praksi mnogo složeniji nego što bi se to iz njegove definicije dalo zamisliti. Stoga, iako reciprocitet pretpostavlja ravnotežu ponašanja država u pomenutim oblastima ove grane prava, on će biti uspostavljen, kako u slučaju razmene identičnih činidbi, tako i onda kada su one među sobom raličite, pod uslovom da među njima postoji određena ravnoteža ili ekvivalentnost.
S druge strane, ravnoteža o kojoj govorimo može biti narušena, čak i onda kada odredba uzajamnosti izvire iz bilateralnog međunarodnog ugovora. Ovo je naročito izraženo u slučajevima u kojima ugovor sadrži klauzulu o nacionalnom tretmanu državljana odnosnih država, jer se iz nje ne vidi kakva i kolika privatna prava postoje u njihovom zakonodavstvu. Sve to pokazuje da uzajamnost ima dva lica i da se zato može i mora posmatrati kako spolja, tako i sa njene unutrašnje, sadržinske stane. Posledica toga jeste da stvarna uzajamnost može biti uspostavljena i onda kada ni jedna od država u pitanju ne postavlja uslov uzajamnosti u formalnom smislu. Ovo zato što će i njihovi subjekti i sudske odluke (ako ispunjavaju ostale uslove po zakonu) uživati nacionalni tretman u svakoj od njih. Jednako vredi i kada je zahtev reciprociteta postavljen samo od strane jedne države.