Zakonodavstvo u srednjevekovnoj Srbiji

Uvod

Tema seminarskog rada obuhvata društveno uređenje i organizaciju državne vlasti u srednjovekovnoj Srbiji. Kao osnovna literatura pri izradi rada korišćeno je delo Istorija srpskog naroda Vladimira Ćorovića kao i Istorija državnog prava Teodora Taranovskog pri čemu je izvršena opšta konstrukcija srednjovekovne Srbije kao staleške monarhije.
Seminarski rad se sastoji iz dve tematske celine, a svaka od njih je podeljena na više kratkih poglavlja. Prvi deo nosi naziv Društveno uređenje . U njemu je opisana pravna priroda srednjovekovne srpske države, mahom za vreme vladavine Nemanjića, kao i struktura i pravni položaj društvenih slojeva. Drugi deo nosi naziv Organizacija državne vlasti, u kome su prikazane funkcije vladalačke vlasti kao i struktura državne uprave

Društveno uređenje – struktura društva i pravni položaj društvenih slojeva

Osnovne odlike društvenog uređenja

Stari Sloveni doselili su se u naše krajeve krajem VI i početkom VII veka. Oni su bili vredni, radni, dobroćudni i miroljubivi. Bavili su se stočarstvom, zemljoradnjom, pčelarstvom i lovom. Ona slovenska plemena koja su se naselila oko Moravice, Studenice i Uvca bila su međusobno srodna. Imala su zajedničko plemensko – rodovsko društveno uređenje. Plemenom je upravljao čelnik. Više srodnih plemena udruživalo se u župu, kojom je upravljao Župan. Više župana udruživalo se i biralo najhrabrijeg i najpametnijeg župana za kneza – Velikog župana. Iako su bili miroljubivi, naši preci voleli su da budu slobodni. Međutim, posle njihovog naseljavanja u ove krajeve, na njih su često napadali Mađari, Bugari, Vizantici i drugi narodi. Da bi se zaštitila od njihovih napada i da bi bila slobodna, plemena naseljena u Moravičkom kraju udružila su se i prva osnovala svoju državicu pod upravom kneza. To se dogodilo još u početku VIII veka.
Srpska država za vreme vladavine Nemanjića ima osobine staleške monarhije. Kada kažemo staleška monarhija mislimo na društvene grupe čiji je pravni položaj različit kao i to da ima naročito povlašćenih staleža koji za razliku od ostalog naroda, primaju aktivno učešće u državnoj radnji kao potčinjeni organi vlasti i kao saučesnici vrhovne vlasti. Staleži su bili raspoređeni hijerarhijski i gore su se nalazila dva naročito povlašćena staleža: 1) vlastela i 2) crkve i manastiri. Na ovim povlašćenim staležima bazirala se cela državna organizacija i državna radnja.

 
Svetovna vlastela
Kao i u većini srednjovekovnih država i u Srbiji vlastela vodi poreklo, većim delom, od rodovske aristokratije, rodovskih starešina, župana, kao i od vojne aristokratije. Vlastela se delila na veliku i malu vlastelu i vlasteličiće. Na tu podelu nailazimo u zakonskim spomenicima sredinom XIII veka ( hrisovulja Sv. Petru i Pavlu na Limu 1254 – 1264, čl.I ). Velika vlastela se nije izdvajala u neki naročito povlašćeni staleški red, nego je sačinjavala počasni gornji sloj u jedinstvenom vlasteotskom staležu. Zakon je ipak uzimao u obzir taj počasni položaj velike vlastele, i to utoliko, da je u pogledu sudstva izdvojio veliku vlastelu u zasebni staleški red. To su bez sumnje bili najveći veleposednici i istovremeno visoki državni dostojanstvenici. Vlasteličići su sačinjavali niže plemstvo. U društvenom i političkom pogledu bili su ispod vlastele, ali je njihov položaj u pogledu prava i dužnosti bio jednak. Sva vlastela je bila podređena i svojim dužnostima vezana za vladaoca. Svi su bili potčinjeni kruni, pa se otuda taj sistem vazalnih odnosa naziva krunski vazalitet. Položaj vlastele su određivali pravo svojine i vojna obaveza. Vlasteli je u Dušanovom zakoniku posvećen naročiti odeljak (čl. 39 – 63), koji počinje sa potvrdom osnovnog prava vlasteotskog staleža, na ime prava svojine na zemlji ili po ondašnjoj terminologiji prava baštine (očinsko nasleđe). Vladaočeva odnosno državna garancija neprikosnovenosti i slobode vlasteotskih baština po sebi se javljala kao akt vladaočevog samoograničenja, jer je pre svega značila, da neće sam vladalac samovlasno oduzeti baštinu vlastelinu, niti na bilo koji način učiniti nad njom neko nasilje. Osim vojne službe i plaćanja poreza na zemlju – soća, baštinska svojina nije bila uslovljena nikakvim davanjima i obavezama. Takvo stanje nepostojanja obaveza prema državi imalo je specijalni naziv imunitet, pri tom se misleći na ekonomski imunitet. Po tom osnovu nastaju i druge dve vrste imunitetnih prava, koja imaju javnopravni karakter. To su administrativni (upravni) i sudski imunitet. Administrativni imunitet je značio da je poslove državne uprave (vojne i finansijske) vršio sam vlastelin. Sudski imunitet označavao je pravo vlastelina da bude prvi sudija svojim zavisnim ljudima i da im sudi u većini predmeta. Što se tiče vojnih obaveza, vlastelin je bio dužan da lično ide u vojni pohod i da povede odgovarajući broj ljudi sa svog vlastelinstva sa sobom. Druga obaveza bila je vezana za svojinu na zemljišnom posedu. Svaki posednik baštine, bilo da je reč o vlastelinu ili zavisnom seljaku, imao je obavezu da plaća porez na zemlju koji se nazivao soće. Soće se moglo platiti u novcu, u iznosu od 1 perpera, ili u naturi, kabao žita (72 – 75 kilograma žita). Što se tiče obaveza vezanih za odbranu zemlje i čuvanje bezbednosti u zemlji bile su dve dužnosti: gradozidanije i gradobljudenije. Poslednja obaveza vlastele bila je ustanova tzv. feudalne pomoći, raširena u svim srednjovekovnim državama. U nekim posebnim situacijama vlastela je bila obavezna da materijalno pomogne vladaocu kada krštava i ženi sina i kada podiže novi dvorac. U Srbiji su dosta rano, zapravo još od početka većih osvajanja vizantijskih teritorija javlja jedna kategorija vlastele, koja je imala drugačije pravo na svoj posed. To su bili pronijari. Pronija se prvi put spominje u Skopskoj povelji kralja Milutina 1299/1300 g. Pronija je označavala državnu zemlju nad kojom svojinu zadržava vladalac. Razlog davanja zemlje u proniju bila je vojna služba. Po svojoj pravnoj prirodi pronija je imala karakter plodouživanja – uslovnog vojničkog poseda. Kao posed, pronija se nije mogla ni otuđiti niti ostaviti u nasleđe. U pogledu prava i obaveza vlastelin pronijar se potpuno izjednačava sa vlastelom baštinicima.