Mentalno zdravje i mentalna higijena između dva milenijuma

Mentalno zdravje i mentalna higijena između dva milenijuma

Sažetak – Navršilo se sto godina od objavljivanja dela Kliforda Birsa Razum koji se vraća (A mind that found Itself ), koje je inspirisalo pokret mentalne higijene i usmerilo aktivnosti unapređenja mentalnog zdravlja i prevencije mentalnih poremećaja. Na početku novog milenijuma, sa mnogo većim naučnim saznanjima, iskustvom i mogućnostima, ali suočeni sa novim civilizacijskim izazovima, sagle- davamo okolnosti koje su uticale na razvoj zaštite mentalnog zdravlja. Mentalno zdravlje je presudno za blagostanje pojedinaca i dru- štava, jer duševni poremećaj  ne uzrokuje samo emocionalnu patnju, smanjenje kvaliteta života, otuđenost i diskriminaciju obolelog, već i celoj zajednici predstavlja ogroman ekonomski i socijalni teret zbog dugotrajnog  lečenja i umanjene produktivnosti.  Da bi se smanjio teret društvu uslovljen mentalnim poremećajima, neophodno je stimulisati sveukupnu promociju mentalnog zdravlja u okviru nacionalne politike, zakonodavstva, donošenja odluka i angažovanja sredstava.
Ključne reči: Mentalno zdravlje; Kvalitet života; Mentalni poremećaji; Zdravstvena politika; Promocija zdravlja; Javno zdravlje

Mentalno zdravlje kroz istoriju

Mentalno zdravlje podrazumeva sposobnost uspostavljanja harmoničnih odnosa sa drugim ljudi- ma i sposobnost realizacije sopstvenih intelektualnih i emocionalnih potencijala u konstruktivnom me- njanju socijalne i fizičke sredine, subjektivni osećaj blagostanja, samoefikasnosti, nezavisnosti i kom- petencije. Koncept mentalnog zdravlja takođe se de- finiše kao mogućnost da osoba izrazi svoju indivi- dualnost, ostvaruje ciljeve koje je sama odredila, adekvatno se suočava sa stresom, radi, uživa u plo- dovima svoga rada i doprinosi zajednici [1].
U svim kulturama i istoriji civilizacije postojale su aktivnosti za očuvanje mentalnog zdravlja zajednice i sprečavanja mentalnih bolesti, zastupljene u običajima i tekovinama koje su se ogledale kroz važeće uređenje društva i religiju. Prvi pisani istorijski izvori iz Meso- potamije govore o ulozi sveštenika u nezi duševno obolelih, dok su lekari u ovoj ulozi opisani u Ajurveds- kim spisima stare Indije. Odnos društva mentalnim poremećajima bio je pod uticajem stepena razvoja naučnih saznanja, ali i liberalnih tekovina nasuprot dogmi, religiji i praznoverju, i razvijan od magijskog i empirijskog koncepta, okrutnog i necivilizacijskog, preko antičkog Hipokratovog holističkog sagledavanja tela i duše, Galenove medicine koja prihvata humanu stoičku etiku, do koncepta psihosomatike Franca Alek- sandera (Franz Alexander 1891-1964) [2]. Razvoj naučnih saznanja o prirodi mentalnih poremećaja kao i razvoj opšte kulture društva i slobodne filozofske misli u eri renesanse dovode do organizovanja prihvatilišta za duševno obolele u Braunšvajgu, Kelnu, Upsali i Firenci, a zatim i do organizovane akcije zaštite men- talnog zdravlja pre dva veka, kad Pinel (Philippe Pinel,
1745-1826), tumačenjem Deklaracije o pravu čoveka i građana, kao tekovine Francuske revolucije, skida ok- ove sa duševnih bolesnika u azilu Bisetr i Salpetrije (Bicetre, Salpatrier) 1793. godine, a njegov učenik Eskirol (Jean Dominiqe Esquirol 1782-1840) pomaže st- varanje prvog Zakona o zaštiti duševnih bolesnika. U veku iza nas, dela Frojda (Sigmund Freud, 1856-1939) i Mejera (Adolf Meyer, 1866-1950), rodonačelnika pra- vaca razvoja psihijatrije, pokreću stvaranje otvorenijeg stava prema mentalnim bolestima u društvu, ali nasu- prot tome, Zakon o eutanaziji u Hitlerovoj Nemačkoj tokom Drugog svetskog rata vodi u smrt preko četvrtine miliona duševno obolelih širom Evrope [2]. Polovinom prošloga veka, najpre u Francuskoj a zatim i kod nas, otpočinje upotreba psihofarmaka iz grupe neuroleptika, koji u potpunosti menjaju tok teških duševnih oboljenja koja su do tada lečena sa skromnim uspehom [3]. Ovim velikim naučnim doprinosom far- makologije i kliničke psihijatrije otvara se novo polje za delatnost mentalne higijene, koja osim primarne prevencije dobija zadatak da doprinese uspešnijoj soci- jalnoj rehabilitaciji i poboljšanju kvaliteta života lečenih psihijatrijskih bolesnika.
Nijedna socijalna grupa ili pojedinac nisu imuni na mentalne poremećaje, ali je rizik od narušavanja mentalnog zdravlja veći među siromašnim, nezapo- slenim i osobama niskog obrazovnog statusa, kao i među žrtvama nasilja, migrantima i izbeglicama, decom i adolescentima, zlostavljanim ženama i sta- rim osobama. Danas problemi mentalnog zdravlja prožimaju društvo u celini, a unapređenje mentalnog zdravlja predstavlja izazov globalnog razvoja [4,5].