Mrnjavcevici u epskoj poeziji

UVOD

Pretkosovski ciklus pesama tematski je najstariji. On obuhvata istoriju srednjovekovne Srbije od Stefana Nemanje do poslednjih srpskih despota. Sadrže te pesme duh nemanjićkog i postnemanjićkog perioda. O nemanjićkom razdoblju ima vrlo malo pesama, a one koje pevaju o Stefanu Nemanji i Rastku Nemanjiću novijeg su porekla i nemaju istorijsku osnovu. Pesme ovog ciklusa imaju više legendarnog nego istorijskog. Zato su bliže poeziji nego istoriji. Bitne su zbog čuvanja uspomene na našu staru dinastičku lozu. Najstariji događaj o kome je sačuvana uspomena u deseteračkoj pesmi je rat Srba sa Bugarima za vreme Stefana Dečanskog. Taj događaj odjeknuo je u pesmi Ban Milutin i Duka Hercegovac. Osnovu pretkosovskog ciklusa čine one pesme u kojima su opevani događaji oko cara Dušana i cara Uroša i njihove vlastele. Najveću umetničku snagu imaju sledeće pesme ovog ciklusa: Uroš i Mrnjavčevići, Zidanje Skadra, Zidanje Ravanice, Miloš u Latinima, Ženidba Dušanova, Ženidba kralja Vukašina i Banović Strahinja.
Smatra se da je u pretkosovskom periodu bila razvijena epska poezija, ali da je zaboravljena. Vuk Karadžić kaže da je Kosovska bitka „tako silno udarila u narod, da su gotovo sve zaboravili što je donde bilo, pa samo odande počeli dalje pripovjedati i pjevati“. Pesme ovog ciklusa nastajale su u vreme ropstva pod Turcima pa je u njima iskazivana nostalgija za srpskim feudalnim društvom – peva se o bogatstvu, snazi i gospodstvu nekadašnje države, koja je imala svoje čuvene velikaške porodice, svoje kraljeve i careve. Ove pesme su sadržinska, logična i misaona prethodnica kosovskim događajima i ličnostima.
S obzirom na veliku vremensku udaljenost pevača od vremena o kome peva, jasno je što u ovoj poeziji ima malo istorije, a mnogo legende. Istorijsko je samo u obrisima, u opštoj slici epohe, atmosferi i duhu vremena nemanjićke Srbije i postnemanjićkog doba u lokalitetima, geografskim područjima, imenima istorijskih ličnosti. Legendarno je u izboru događaja i ličnosti za koje istorija ne zna, u oblikovanju priča čija je građa isključivo imaginarnog porekla. Opevani su događaji i ličnosti koji svedoče o snazi i bogatstvu ali i ružni postupci, oceubice i sinoubice. U svemu tome tvorac ove poezije vidi uzroke moći srpske države i njenog raspada i poraza od Turaka. Nedolični postupci uzrok su božije kazne, a ona je oličena u porazu Srba na Kosovu.
Mrnjavčevići su srpska feudalna porodica: braća Vukašin i Uglješa poginuli su u boju na Marici 1371. godine. Narodna pesma spominje i najmlađeg brata Gojka, ali istoriji nije poznat. Uglješa je bio protiv krunisanja Dušanovog za cara i protiv osnivanja patrijaršije. Uglješin jedinac, Uglješa, umro je kao dečak pa se despotova udovica Jelena zamonašila i dobila ime Jefimija. Živela je na dvoru kneza Lazara vaspitavajuću njegovog sina Stefana. Posle smrti kneza Lazara ostala je uz kneginju Milicu pomažući joj u državničkim poslovima. Ispevala je Pohvalu knezu Lazaru. Iz ove porodice je Vukašinov sin Marko, opevan u narodnoj pesmi kao čuveni junak Marko Kraljević.
Za Mrnjavčeviće je vezan mitski sloj naših pesama ( u bugaršticama se Vukašinu pripisuje ženidba vilom). Po istoriji Mrnjavčevići su se uzdigli do najvećih vladarskih časti. Vukašin Mrnjavčević je bio župan cara Dušana, da bi se posle Dušanove smrti sam proglasio kraljem. Svog sina Marka krunisao je za kraljevića. U bugarštici Vukašin ubija Uroša Nejakog u lovu kako je dokazano da je Uroš umro prirodnom smrću, a Vukašin poginuo u Maričkoj bici, pre Uroševe smrti. Kralj Vukašin i njegov brat despot Uglješa I su sa svojm zemljama bili na udaru turskoj najezdi, prvi su iskusili, žrtveničku ulogu koju će knez Lazar poneti u Kosovski boj. U Maričkoj bici su poginula obojica.
Ženidba kralja Vukašina je mnogo više ljubavna istorija nego istorija antagonizma jednog kralja i jednog župskog plemića i kao takva mogla bi da se veže za svaki kraj i za svako vreme otkako je oteta lepa Helena pa sve do XIX veka, kad su u Srbiji, usred ustanka, morale biti zabranjivane otmice žena, ali oblik u kojem imamo ovu pesmu i koji je čvrsto vezan za Marka Kraljevića (Marko se umeće na ujaka vojvodu Momčila, koga ubija i čijom se sestrom Jevrosimom ženi kralj Vukašin, Markov otac) morao je biti redigovan uporedo sa drugim pesmama o Marku, tj. u doba turske vladavine.
Tema pesme Zidanje Skadra govori kako su tri brata Mrnjavčevića gradili Skadar na reci Bojani. Ovde je narodno verovanje da se ni jedna veća građevina ne može podići bez žrtava. Taj običaj nešto redukovan aktuelan je i danas, pa se na temelju obično kolje prase ili jagnje. Braća sa tri stotine ljudi , tri godine gradi kule, a vila koja se javlja im ruši sagrađeno i traži od njih da joj prinesu neku žrtvu. Prvo im traži brata i sestru, Stoju i Stojana, ali oni nisu mogli da nađu takve u gradu. Potom traži jednu od njihovih žena da je sazidaju, i tako će moći da nastave sa izgradnjom Skadra. Vukašin i Uglješa govore svojim ženama da ne dolaze na reku Bojanu, a mladi Gojko ne reče svojoj “ljubi” ništa, i ona dođe do reke. Gojko vidi svoju ženu i tužan, alegorijom svoju ljubav pretvori u zlatnu jabuku koja mu je tog jutra pala u vodu. Inače, to je deo pesme sa najlepšom srpskom alegorijom:

Zlo je moja vijernice ljubo!
Imao sam od zlata jabuku,
Pa mi danas pade u Bojanu,
Te je žalim, pregoret’ ne mogu!

Tragična je smrt i produženje veze sa detetom „teče reka od ljubina mleka“ (Skadar). I u ovoj pesmi narodni pevač likove slike u crno – beloj tehnici. Negativci su kralj Vukašin i vojvoda Uglješa, i njihove supruge. Nasuprot tome sa simpatijama gradi likove mlade Gojkovice i njenog muža. Ovaj mladi bračni par krase vrline kao što su poštenje i krotkost, ali i lakovernost. Zašto je narodni pevač na strani Gojka postaje jasnije ako se zna da je ovaj lik s