Status civitatis

1. Uvod

Rimska pravna doktrina na prvo mesto u svojoj sistematizaciji pravnih pravila stavlja ona koja se odnose na čoveka. Kako u klasičnoj, tako i u postklasičnoj rimskoj doktrini pravna pravila koja se odnose na čoveka dolaze odmah posle poglavlja i tekstova koji govore o pravu, pravdi, podelama i izvorima prava. Pravnik Hermogenijan, koji živi na prelazu iz III u IV vek, objašnjava u svom priručniku prava zbog čega je to tako. On kaže:“ Kako je, dakle, svo pravo ustanovljeno radi čovekove potrebe, najpre govorimo o statusu ličnosti, a posle o ostalom“.1 I tu se baš razlikuju današnja i rimska pravna doktrina. Današnja pravna doktrina govori o „subjektu prava“, dok rimska pravna doktrina govori o „čoveku“. To za posledicu ima da rimska pravna doktrina poslovnu sposobnost ne vezuje za pravnu sposobnost, već za čoveka. Čak i rob može imati poslovnu sposobnost, može zaključiti pravne poslove za svog gospodara. Zbog toga rimski pravnici i ne definišu pravnu i poslovnu sposobnost, jer postoji samo „čovek“ a ne apstrakcija nazvana „subjekt prava“. Prema rimskom pravu „čovek“ ima određeni status u društvu i baš taj status mu dodeljuje određene pojavne oblike pravne i poslovne sposobnosti.

Status je čovekov položaj u pravu i u društvu. U okviru ius personarum (pravo koje se odnosi na lice) se raspravlja o tome da li je čovek slobodan ili rob, da li je rimski građanin, peregrin ili Latin, da li živi po sopstvenom pravu ili je pod vlašću porodičnog starešine, odnosno muža, da li sam ili neko drugi obavlja za njega poslove, te kada čovek stiče odnosno gubi pojedine statuse.2 Znači, govori se o normama kojima se određuje pravni položaj raznih kategorija stanovnika. U ius personarum ulazi i porodično pravo, ali ne kao posebna pravna grana već kao o institutima vezanim za položaj ljudi s obzirom na status familiae3. Podelu na statusno i porodično pravo napravili su pandektisti koji su i postali poznati po tome što obraćali pažnju na definicije, sistematizacije i klasifaikacije što je često vodilo „usitnjavanju“ pojedinih celina.
Pokušao sam u ovih par rečenica uvoda da iznesem neke bitne činjenice o shvatanju čoveka i njegovog statusa u rimskoj pravnoj doktrini jer je to vezano za temu koju ćemo dalje obrađivati a govori o status civitatis ili statusu građana (Rimsko građanstvo), kao i njihovom položaju u skladu sa statusom.
2. Status civitatis – ukratko o statusu, podeli, sticanju i gubljenju statusa

Rekli smo da status znači položaj i u pravu i u društvu. Naziv statusno pravo potiče od statuere – postaviti, ustanoviti. Sa druge strane, civitas – je rimski pojam koji se odnosi na zajednicu slobodnih građana (cives) udruženih u veće ili manje političko-teritorijalne okvire (država, grad, kolonija,municipija,..)4. Prema Ciceronu civitates su „udruženja i skupovi ljudi, na pravu zasnovanih“. Tim terminom je označavano nerimsko stanovništvo (civitates peregrinae). Njima su Rimljani pravo građanstva mogli da dodele ili da im ga oduzmu (dare civitatem, donare civitate, usurpare civitatem).
Izraz civitas Romana označava pravo građanstva koje je pripadalo punokrvnim rimskim građanima (cives). Oni su činili privilegovani deo slobodnog stanovništva imperije. Pored njih, bili su tu Latini i peregrini. Cives su isprva bili samo Rimljani, odnosno stanovnici grada Rima. Latini su bili srodni narodi centralne Italije, dok se peregrini bili slobodni pripadnici pokorenih naroda. Jedno od bitnih obeležja civitas je stalno širenje rimskog građanstva. Oštre razlike između kategorija slobodnog stanovništva vremenom su ublažavane pa je tako širen krug rimskih građana. Karakalinim ediktom iz 212. godine rimsko građanstvo je podareno skoro svim slobodnim stanovnicima imperije.
Status civitatis se sticao rođenjem u braku rimskih građana ili dodelom. Tokom republike dodelu vrši magistrat, a u principatu princeps ili senat. Građanstvo stiču i oslobođeni robovi, ako je oslobađanje izvršeno svečanim postupcima.
Status civitatis se gubi padanjem u ropstvo i prihvatanjem statusa peregrina. Do ovog drugog se često dolazilo prilikom odlaska u izgnanstvo radi izbegavanja osude na kapitalnu kaznu.