Struktura i dinamika društva

Teorijsko određenje društva

Pojam “društva” je tokom istorije imao različita značenja. Sve do osamnaestog  veka ovaj pojam je bio istovetan sa pojmom država, odnosno ljudsko društvo je poistovećivano s državnom zajednicom. Tek sa nastankom i usponom građanskog društva tokom 18. veka počinje da se pravi razlika između države i društva: društvo se shvata šire od države, jer obuhvata i sferu ciljno racionalnog delovanja pojedinaca na području privrede i prava (ugovornih odnosa). Tako se u teorijama društvenih ugovora, zatim u engleskoj političkoj ekonomiji i klasičnoj nemačkoj filozofiji, pojam društva upotrebljava, kako u pravno-političkom smislu, tako i kao društveno-ekonomska kategorija.
Sa konstituisanjem i razvojem sociologije nastale su brojne sociološke teorije i pravci koji različito shvataju suštinu društvenih pojava i opštu prirodu ljudskog društva. Taj široki spektar raznovrsnih shvatanja društva, koja smo iscrpno prikazali u poglavljima o sociološkim teorijama, može se podeliti u tri glavna sociološka pravca: individualistički (nominalizam), kolektivistički (realizam) i dijalektički.

Zagovornici individualističkih socioloških teorija ‡ individualno-psiholoških, biheviorističkih, fenomenoloških i delom formalističkih, smatraju da društvo ne postoji izvan pojedinca. Ono je tek puki naziv, ime za različite privremene skupove pojedinaca, koji nastaju na bazi njihovog povezanog  delovanja (ponašanja) koje proizilazi iz psihološke osnove pojedinca, ili pak iz dejstva spoljašnjih stimulanasa, nadražaja na njihovu psihu.
Nasuprot njima, zagovornici kolektivističkih teorija – klasičnih, a delom i savremenih funkcionalističkih teorija, smatraju da je ljudsko društvo samostalan deo objektivne stvarnosti, potpuno nezavisan od pojedinaca koji funkcioniše po posebnim, njemu imanentnim zakonitostima. Društvo je za njih realna celina, svojevrstan “kolektivan organizam” sastavljen iz harmonično povezanih nadličnih tvorevina – grupa, institucija, zajedničkih ideja, vrednosti i norme. Kao objektivna realnost višega reda, društvo različitim mehanizmima socijalizacije i društvene kontrole oblikuje mišljenje, volju i ponašanje pojedinaca. Bez društva i njegovog delovanja pojedinac bi, ističu zagovornici sociološkog kolektivizma, bio samo biološka jedinka.

Dijalektičko shvatanje suštine i opšte prirode ljudskog društva nastoji da prevaziđe teorijski jaz između individualističkog (nominalističkog) i kolektivističkog (realističkog) shvatanja. Zagovornici ovog shvatanja polaze od toga da su i pojedinac i društvo realni entiteti stvarnosti, koji postoje kao realne celine u stvarnosti. Međutim, ti entiteti za njih nisu “zatvoreni”, međusobno odvojeni, nego su dijalektički povezani i međusobno se proizvode. Prema Marksu i zagovornicima kritičke teorije društva – Markuzeu, Fromu, Habermasu i ostalim, nema društva bez pojedinca, jer je pojedinac utkan u tkivo društva, ali isto tako nema ni pojedinca kao samosvesnog bića bez društva, jer je ono isto tako utkano u biće pojedinca.