Budžetsko racunavodstvo na osnovu prihoda

PREDMET IZUČAVANJA JAVNIH FINANSIJA

Finansije su naučna disciplina u okviru ekonomskih nauka čiji je predmetni i sadržinski
okvir veoma kompleksan, uslijed njihove pripadnosti i međuzavisnosti sa brojnim naučnim
disciplinama, različitim definisanjem ekonomskih kategorija.
Finansije imaju dugu istoriju i uvijek su povezane sa nekim aspektom korišćenja novca
odnosno novačnih transakcija. Naziv potiče od latinske riječi finis – kraj, što je označavalo
završetak nekog pravnog spora, a istovremeno i novčani iznos koji se tom prilikom morao
platiti. Današnje značenje nastalo je kasnije, a potiče od francuske riječi finance, što znači
finansirati, odnosno prikupiti novac radi obavljanja određenih poslova. Cjelinu finansija
sačinjavaju naučne discipline:
|| javne finansije države i drugih javno-pravnih tijela
|| poslovne finansije individualnih preduzetnika i kompanija
|| monetarne finansije centralna poslovnih banaka i osiguravajućih društava
|| međunarodne finansije
Sve ove discipline su međusobno povezane i nije moguće ostvariti uspješno funkcionisanje
jednog segmenta bez uspješnog funkcionisanja svih ostalih segmenata finansijskog
sistema.
Funkcionisanje savremene države podrazumijeva izvršavanje brojnih obaveza i mjera
na osnovu ustava, zakona i drugih propisa, odnosno obezbjeđenje funkcionisanja zakonodavne,
izvršne i sudske vlasti. Da bi se to ostvarilo potrebno je obezbijediti finansijska sredstva.
Naučna disciplina koja proučava procese prikupljanja javnih prihoda, njihovu raspodjelu i
trošenje ili ekonomsku aktivnost države su javne finansije.
Riječ javne u principu znači državne, i u svim zemljama u svijetu pored privatnog
postoji i javni sektor. Taj odnos je različit i zavisi od istorijskog i privrednog razvoja, tradicije,
društvenih, političkih i drugih okolnosti.
To znači da je potrebno razlikovati dva značenja termina ,,javne finansije’’. S jedne
strane, to je ekonomska aktivnost države i drugih javno-pravnih tijela, a s druge to je naučna
disciplina koja istražuje finansijsku privredu, odnosno finansiranje države.
Zašto postoje javne finansije ili javni sektor ?
Savremena građanska društva počivaju na tržišnoj privredi, kao glavnom mehanizmu
kordinacije privrednih subjekata, tj. regulisanju privrednih tokova.Tržište pod određenim
tržištima najmoćniji mehanizam nacionalne lokacije resursa. Privatni vlasnici rukovode se
maksimiziranju svog bogatstva, što bi trebalo da dovede i do povećanja opšteg blagostanja.
Zato se i postavlja pitanje zašto se onda u razvijenim državama kao njen veoma značajan dio
koji se kreće od 30 do 50 % nacionalnog dohotka, pojavljuje državna intervencija, umjesto da
sve bude prepušteno ,,nevidljivoj ruci,, tržišnih zakonitosti.
Prisustvo javnog sektora ne može se objasniti samo uticajem političkih i socijalnih
ideologija koje postupaju od tržišnog koncepta, već je ono sadržano u okolnosti da tržišni
mehanizam nije uvijek u stanju da ostvari svoje ekonomske funkcije. Finansijska literatura
navodi više razloga koji utiču na prisustvo javnog sektora, a to su:
|| potreba za uspostavljanjem pravnog poretka koji će omogućiti nesmetano funkcionisanje
tržišnih institucija.
|| obezbjeđenje javnih dobara koja mogu biti – čista javna dobra, kao što su odbrana,
policija, sudstvo, uprava, a čija isporuka ne može se obezbijediti na tržištu. Njih
karakterišu nekonkurentnost u potrošnji i neisključivost tj. nemogućnost da bilo ko
spriječi njihovo korišćenje. Nečista javna dobra kao što su obrazovanje, zdravstvena
zaštita, saobraćaj, a čije korišćenje se može organizovati i na tržišnim principima.
|| nesavršena konkurencija – koja se manifestuje u postojanju monopola i oligopola,
odnosno mogućnosti značajnog uticaja na formiranje cijena.
|| nepotpunost tržišta – kada nije u stanju da pruži odgovarajući proizvod i uslugu ili to
čini u nedovoljnoj mjeri.
|| nezaposlenost i inflacija
|| razlike između djelatnosti države i drugih javno-pravnih tijela i djelatnosti fizičkih
i pravnih lica.
PRIVATNI SEKTOR DRŽAVA
MOTIV profit izvršenje državnih obaveza
NAČIN FINANSIRANJA dobrovoljnost prisila
KORISNOST protivusluga nepostojanje protivusluga
OBUHVAT pojedinci grupe cjelina društva
NAČIN ODLUČIVANJA vlasnici ili ovlašćena lica predstavničko tijelo
Jedno od važnih pitanja koje se postavlja u savremenom svijetu je i visina učešća javnih
prihoda, odnosno rashoda u ukupnoj novostvorenoj vrijednosti, tj. društvenom proizvodu u
toku jedne kalendarske godine. Mjera u kojoj se to ukazuje naziva se fiskalno opterećenje i
ono predstavlja odnos svih fiskalnih davanja (porezi, doprinosi, taksa, carine i dr.) u odnosu
na društveni proizvod. Ono je različito i rezultat je brojnih okolnosti po kojima funkcionišu
savremene države i kreće se do preko 50% društvenog proizvoda. U Crnoj Gori učešće javne
potrošnje iznosi oko 45 % od BDP.
2
2 JAVNI PRIHODI
Sredstva kojima država izvršava javne potrebe iz svoje nadležnosti nazivamo javnim ili
državnim prihodima. Njihov oblik i sadržina mijenjali su se kroz vrijeme koje je prolazilo i
zavisilo je od društveno-ekonomskog sistema, političkog uređenja, privredne strukture, dohotka
po stanovniku, veličine teritorije, ekonomske povezanosti sa drugim zemljama …
Broj i vrste prihoda koje služe za podmirenje javnih potreba razlikuju se od države do
države. Da bi se shvatila njihova suština sa teorijskog, ali i praktičnog stanovišta neophodno
je izvršiti njihovu klasifikaciju. Klasifikacije su brojne a jedna od najznačajnijih je sljedeća
podjela javnih prihoda:
|| originarne – koje država ostvaruje svojom ekonomskom aktivnošću
|| derivatina – ostvaruju se na osnovu suverene vlasti
|| javnopravne – u suštini isto što i derivativni
|| privatno pravni – isto što i originarne
|| redovni – ubiraju se kontinuirano, u određenom vremenskom periodu i iz izvora koji
se obnavljaju
|| vanredni – nemaju vremenski kontinuitet
|| od stanovništva – koje građani obezbjeđuju iz svog dohotka imovine
|| od pravnih lica – od privrednih organizacija po osnovu dobiti i imovine
|| povratni – koji se vraćaju (javni zajmovi)
|| nepovratne – većina javnih prihoda (porezi, doprinosi, takse …)
|| užih i širih teritorijalnih jedinica – zavisno od teritorijalnog, odnosno političkog
određenja zemlje
|| namjenski i nenamjenski – zavisno od utvrđene namjene trošenja u novcu ili u naturi.