Demografija

Uzevši u obzir značenje samog termina demografija1, ova se nauka ili naučna disciplina može definisati kao opisivanje stanovništva (Breznik). Ipak, kako se demografija ne bi mogla svesti na puke opise, statistike i neobjašnjene podatke, trebalo bi naglasiti da je ona društvena nauka koja proučava stanovništvo sa kvantitativnog i kvalitativnog aspekta (Verthajmer-Baletić).
Demografija je relativno mlada naučna disciplina, nastala u novom veku. Prvi put je njen današnji naziv upotrebio francuski statističar i prirodnjak Ahil Žijar, 1855. godine, svega deceniju pošto je Ogist Kont uveo pojam „sociologije“, namesto Hobzove „socijalne fizike“ (Kurs pozitivne filozofije, 1839. godine). Žijar je, naime, smatrao da su se tada, polovinom XIX. veka, stekli brojni uslovi koji su pogodovali istovremenom i paralelnom nastanku i razvitku demografije i sociologije, te dve, po njegovom mišljenju, vrlo povezane i međuzavisne naučne discipline. Prvo, to je bio veliki napredak matematike, a zatim i institucionalizacija stalnog prikupljanja podataka o stanovništvu (uključujući i njihovu analizu, obradu i predviđanja), a drugo, razvoj svesti o tome da društveni i politički život ljudi nije plod niti prirodne niti božanske volje, već delovanja ljudi (još u XVIII. veku).
Iako interes za demografske probleme postoji od davnina, smatra se da koreni demografije, kao moderne naučne discipline, leže u tri relativno nezavisna izvora:
• političkoj filozofiji Graunta i Maltusa
• statistici stanovništva (iako se elementi demogrfske statistike mogu naći još u starom
veku, prve sistematske, mada parcijalne, statistike stanovništva
vezuju se za XVII. vek)
• pokretu za društvenu reformu (nastanak UN, popisi stanovništva u svetu, i revnosno davanje vitalnih statistika od 1950. godine)

Osnovni predmet demografskih proučavanja jeste stanovništvo (populacija), odnosno skup lica koja žive na određenom prostoru, u određenom vremenu i imaju određene karakteristike. To je određenje konkretne (empirijske) populacije, koje stoji nasuprot hipotetskoj (teorijskoj) populaciji, određenoj samo brojnošću, a ne i drugim osobinama. Prema tome, predmet demografije svodi se na proučavanje tri osnovna demografska procesa:
• rađanja prirodno kretanje
• umiranja stanovništva
• migracija (mehaničko kretanje stanovništva)
i demografskih struktura:
• starosno-polne
• bračne
• ekonomske
• kulturno-antropološke
__________
1 demografija, od grčkih reči demos (narod) i graphein (opisivati).
Pored procesa i struktura, demografija proučava i osobine populacije, koje se izvode iz osobina pojedinaca. One se dele na:
• biološke (starost, pol/rod, rasa…)
• društveno-ekonomske (bračno stanje, uposlenost, ekonomska aktivnost, kvalifikovanost…)
• kulturno-antropološke (pismenost, obrazovanje, etnička i religijska pripadnost…)
Pojedinačne osobine prenose se na stanovništvo, formirajući odgovarajuće osobine ili strukture stanovništva (pa kao što pojedinac ima starost i pol, tako i društvo ima starosnu i polnu strukturu).

U opisivanju neke populacije uvek se polazi od njene brojnosti, odnosno obima ili veličine na datoj teritoriji u određenom vremenu, pa se dolazi do sledeće podele:
• male i velike populacije
• globalne (stanovništvo jedne države, ređe kontinenta ili čitavog sveta) i parcijalne
populacije (stanovništvo naselja, opština, nacija…)
Struktura ili sastav stanovništva, po nekom obeležju, odnosi se na raspored učestalosti pojedinih atributa ili vrednosti obeležja u stanovništvu, koje se, pak, izvode iz pojedinačnih osobina stanovnika. Ali, ove se demografske osobine populacija istovremeno međusobno povezuju na specifičan način, zavisno od tipa društva. Kao i u slučaju brojnosti, i podela demografskih struktura vrši se na:
• globalne strukture (opšta struktura kao sistem odnosa pojedinačnih i društvenih
osobina u stanovništvu; posmatranje svih osobina društva i
njihovih međusobnih veza, što je teško izvodljivo)
• parcijalne strukture (zbog teškoća njihovog sagledavanja, globalne se strukture
razdvajaju na parcijalne, koje se tokom vremena menjaju pod
uticajem dve grupe činilaca:
1. komponenti porasta [natalitet, mortalitet, migarcije] koje
deluju na sve strukture
2. procesa koji je imanentan svakoj strukturi [starenje kod
starosne, mortalitet kod polne, sklapanje i razvod braka kod
bračne…])
Najzad, treba skrenuti pažnju i na događaj, kao pojam i jedinicu posmatranja socijalne demografije. Događaji rođenja, sklapanja i razvoda braka, uposlenja, preseljenja i drugi, u životu pojedinaca oblikuju i menjaju ne samo njegov životni tok, već (kada su u zbiru) utiču i na šire demografske procese, ma koliko njihovi akteri bili svesni toga.