Privredno pravo

OSNOVI GRAĐANSKOG PRAVA POJAM I PREDMET GRAĐANSKOG PRAVA

Objektivno građansko pravo je deo pravnog sistema koji uređuje subjektivna građanska prava (građanskopravne odnose). Građanskopravne norme svrstavaju se u nekoliko celina: opšti deo (sadrži norme o pravilima kojima se uređuju građanskopravni odnosi-izvori prava, o subjektima građanskopravnog odnosa, o pravnim poslovima, njihovom vršenju i zaštiti); obligaciono pravo (sadrži norme kojima se uređuju odnosi u kojima poverilac može zahtevati od dužnika neko činjenje ili nečinjenje); stvarno pravo (sadrži norme kojima se uređuje
pravo svojine i druga prava koja za svoj objekat imaju stvar); porodično pravo (sadrži pravila o imovinskim i neimovinskim odnosima u porodici); nasledno pravo (sadrži norme kojima se uređuje nasleđivanje, prelaz prava i obaveza sa umrlog na naslednike); pravo intelektualne svojine (autorsko pravo i pravo industrijske svojine); lično pravo(sadrži odredbe o pravima na ličnim dobrima).

Građansko pravo uređuje, s jedne strane, pravni položaj subjekata građanskopravnog odnosa, a s druge strane, pravne odnose. Pravni odnosi spadaju u različite oblasti života (porodica, preduzetništvo, duhovno stvaralaštvo, najamni rad, smrt i dr.), nastaju povodom raznih objekata (stvari, lična dobra, tvorevina uma i dr.) i različite su prirode – imovinska i neimovinska.

 
IZVORI (građanskog i privrednog) PRAVA
Pojam

Kada se govori o izvorima prava uopšte, pa tako i građanskog i privrednog prava, govori se o tzv. materijalnim i tzv. formalnim izvorima prava. Materijalni izvori prava predstavljaju volju i interese vladajuće klase koji se žele ostvariti pravnim normama. Formalni izvori prava su oblici, forme u kojima se pojavljuju i izražavaju pravne norme. Izvori prava u formalnom smislu te reči mogu biti veoma heterogeni i raznovrsni, ali se najčešće klasifikuju i stavljaju u neki redosled prema normativnoj snazi pojedinog formalnog izvora prava. Taj redosled formalnih izvora prava ima ogroman značaj u primeni prava jer u slučaju kolizije u sadržaju pojedinih pravnih normi, prioritet u primeni ima pravna norma jače normativne snage.

 
Zakon
Osnovni i najvažniji formalni izvor prava u jednom pravnom sistemu su pravne norme izražene u ustavu. Sve druge pravne norme u jednom pravnom sistemu moraju biti u skladu sa ustavnopravnim normama, jer u suprtonom su protivustavne. Kod nas, kao i u većini evropskih država, posle ustava, najznačajniji formalni izvor prava je zakon. Brojni su zakoni koji regulištu materiju građanskog i privrednog prava. Mnogi od njih biće predmet analize kod obrade pojedinih pitanja (Zakon o obligacionim odnosima, Zakon o privrednim društvima, Zakon o stečaju, Zakon o bankama i drugim finansijskim organizacijama, Zakon o osiguranju idr.).

 
Podzakonski propisi
Posle zakonskih pravnih normi dolaze pravne norme koje se pojavljuju u podzakonskim aktima. To su uredbe, odluke, naredbe, pravilnici, uputstva itd. Podzakonski akti moraju biti, osim sa ustavom, u skladu i sa zakonima. Donose se, pre svega, radi efikasnije i jednoobraznije primene zakona. Podzakonske akte sa zakonskom snagom donosi ovlašćeni subjekt u državi (npr. vlada, ili resornoi ministarstvo).

Običaji
U izvore prava spadaju i običaji. Običaji su opšte norme koje nastaju dugotrajnim ponavljanjem ponašanja ljudi u određenoj oblasti. Pre nastanka prava i države, glavna društvena norma, pored morala, bila je običaj. Snaga običaja nastaje iz činjenice dugotrajnog ponavljanja i svesti o obaveznosti njegove primene. Naše pravo ne određuje period u kome se neko ponašanje mora ponavljati da bi moglo da postane običaj.

Običajno pravo važi samo ako postoji svest o obaveznosti njegove primene, za razliku od zakona koji se donosi unapred, stupa na snagu onda kada to zakonodavac odredi a primenjuje se ako je imperativne prirode nezavisno od činjenice da li postoji svest o obaveznosti njegove primene. Da bi određeno dugotrajno ponavljanje koje prati i svest o obaveznosti postalo običajna norma, ono mora biti dovoljno poznato ljudima na koje bi se primenilo. Običaji su nepisani i ne objavljuju se, a često važe samo za određeno područje. Dovoljno je, stoga, da budu poznati u sredini ili struci na koju se primenjuju.

 
Poslovni običaj
Običajno pravo je vremenski prethodilo pisanim izvorima prava. Međutim, pisano pravo je vremenom dobijalo sve važniju ulogu. Činjenica je da brojnije i potpunije zakonodavstvo u oblasti privrede često isključuje primenu običaja, naročito kada je reč o imperativnim propisima, odnosno normama. Ali isto tako, činjenica je da su privredni subjekti, naročito, u ugovornim odnosima dužni da se pridržavaju običaja. Običaji su kao što smo rekli, nepisana pravila ponašanja nastala stalnim ponavljanjem ponašanja u relativno dužem vremenskom periodu od strane određene populacije. Kada su u pitanju poslovni (privredni) običaji radi se o nepisanim pravilima ponašanja u privrednom poslovanju od strane privrednih subjekata. Mogu se podeliti prema raznim kriterijumima.

Prema teritoriji na kojoj važe: opšti (važe na teritoriji čitave jedne zemlje); regionalni (važe u jednoj određenoj oblasti, npr. republici, ili pokrajini); lokalni, mesni (važe u jednom određenom mestu, odnosno kraju); moguća je i podela na: nacionalne i međunarodne običaje. Prema materiji na koju se odnose dele se na: opšte (važe za sve privredne grane, struke delatnosti, privredne subjekte) i posebne (važe u određenoj privrednoj grani, struci).

 
Uzanse
To su poslovni (privredni) običaji koje je prikupila, sistematizovala i objavila za to nadležna institucija. Postoje opšte i posebne uzanse. Opšte uzanse sadrže kodifikovane običaje koji
važe u svim vrstama privrednih ugovornih odnosa, a posebne uzanse važe samo za pojedine vrste privrednih poslova. Opšte uzanse za promet robe utvrđene su 1954. godine. Posebnih uzansi ima više: Posebne uzanse o prometu robe na malo, o građenju, u ugostiteljstvu, Lučke uzanse itd.

Uzanse utvrđuje privredna komora. Uzanse će biti primenjene na jedan privrednopravni odnos ako su učesnici u tom odnosu ugovorile njihovu primenu, ili ako iz okolnosti proizilazi da su njihovu primenu hteli. Praktični značaj Opšte uzanse, kod nas, je bio izražen do donošenja Zakon o obligacionim odnosima 1978. godine, jer je tada u materiji ugovornog prava (odnosa) bilo pravnih praznina. One su popunjene donošenjem Zakona o obligacionim odnosima, pri čemu su i mnoge odredbe Opšte uzanse postale integralni deo teksta ovog zakona. Tako je gotovo prestala praktična potreba i primena Opšte uzanse za promet robe. Inače i Zakon o obligacionim odnosima zabranjuje primenu opšte uzanse po onim pitanjima koja su regulisana ovim zakonom.

Formularni ugovori i opšti uslovi poslovanja
Prilikom zaključenja masovnih pravnih poslova kao što su poslovi prevoza, osiguranja, bankarski poslovi, subjekti, pre svega privredni (preduzeća, banke, osiguravajuća društva) koriste formularne ugovore, odnosno opšte uslove poslovanja. U njima su unapred, za neodređeni broj istovrsnih, odnosno istovetnih situacija određena prava i obaveze ugovornih strana. Opšti uslovi poslovanja moraju biti objavljeni na uobičajeni način. Oni mogu biti primenjeni samo ako je ugovoreno da će predstavljati sastavni deo ugovora i oni deluju samo između ugovornih strana.

 
Sudska praksa
Sudovi primenjuju pravo, odnosno, pre svega, zakon kao i druge formalne pravne izvore. Otuda, odluke jednog suda u jednom sporu nisu kod nas (za razliku od anglosaksonskog pravnog sistema) obavezne za druge sudove u sličnim sporovima. Zato ne možemo smatrati da je u nas sudska praksa izvor prava. Pa ipak, stavovi viših sudova vrše određeni uticaj. Naročito, veliki uticaj imaju načelni stavovi viših sudova o tumačenju pojedinih zakonskih odredbi. Takve stavove primenjuju niži sudovi.

 
Pravna nauka
Pravna nauka ne predstavlja formalni izvor prava, jer niti stvara pravo, niti su njena shvatanja obavezujuća za subjekte prava ili sudove. Pa ipak, uloga pravne nauke nije zanemarljiva, naprotiv. Konkretno, uloga pravne nauke sastoji se u tome što ona pruža pomoć sudovima, arbitražama i drugim organima prilikom donošenja odluka i zuzimanju stavova po spornim pravnim pitanjima. Dalje, pravna nauka daje komentare postojećih propisa, teoretski obrađuje, analizira i sistematizuje pojedina pitanja, ukazujući na rešenja koja bi mogla da budu usvojena kako u sudskoj praksi tako isto i prilikom budućeg zakonodavnog regulisanja određenih pitanja (de lege ferenda).