Srpska književnost 18 i 19 veka

Barok
Ako prevedemo ovaj pojam sa španskog i portugalskog jezika ima značenje nepravilne, neobrađene perle, a zatim sve što je pretjerano, iskrivljeno. Ali ovaj pojam označava epohu koja slijedi iza renesanse i koja umnogome predstavlja književne i umjetničke pojave suprotne renesansi. Mada se ni njegovo trajanje, ni njegova rasprostranjenost ne mogu tačno odrediti, ipak se uzima da se barok javlja negdje u drugoj polovini 16.v. i da obrazuje književnu i umjetničku epohu između 1570. i 1670. godine, prelazeći tokom i krajem 17.v. u epohu klasicizma. A upravo iz tog razloga zato što je vezan za period katoličke protivreformacije , barokni stil se karakteriše izrazitim prodorom hrišćanske mistike u ono što je imala renesansa. Gomilanje, kulminacija izražajnih sredstava i pretjeranost u izrazu – glavne su stilske osobine ovog perioda. Isto tako barok se karakteriše i većom produbljenošću i mnogostrukošću simboličkih značenja u odnosu na jednosmjernu i providnu umjetnost renesanse. U isto vrijeme barok je raznovrsnija umjetnička epoha, nego što je renesansa, jer njegove idejne osnove i umjetnička praksa različite su u dvorskim katoličkim krugovima Italije, Španije i Francuske u odnosu na protestanske Holandiju,Njemačku i Englesku. A mjesto odakle potiče barok je kao i za renesasnu isto – Italija.
Sami oblici baroka javljaju se pri kraju 16.v. u arhitekturi, slikarstvu, vajarstvu i književnosti. Ove forme se prije svega ogledaju u manirizmu,a pod njim imamo; razbijanje suviše uočljivih pravilnosti i harmonije antičke i renesansne umjetnosti, prodor subjektivnog umjetničkog izraza s primjesom bizarnog i tajanstvenog , prefinjenost duha i istančanost ukusa što je sve vodilo većoj spiritualnosti, ali i mističnosti u umjetnosti i artističkoj prefinjenosti vezanoj za stil. Inače manirizam prekida sa renesansim shvatanjem da je umjetnost „podražavanje prirodi“, već proklamuje stvaralački koncept umjetnosti. Uzeto po estetičkim shvatanjima i stilskim postupcima, manirizam i barok su izvjesna prethodnica pravcima kao što su romantizam,ekspresionizam,nadrealizam.Inače u književnosti sami ovaj naziv manirizam vezan je za Italiju,a u drugim zemljama imamo druge nazive kao gongorizam,precioznost i sl. .
U doba baroka sve književne vrste doživjele su svoju duboku promjenu: lirika se odlikuje virtuoznošću i iznenađenjima,neobičnim slikama i bogatstvom izražajnih i versifikacijskih formi između kojih preovladavaju antiteze,paradoksi, igre riječima, metafore, hiperbole, empatični epiteti, anafore, epifore, ali i grafičke igre slikanja stihovima raznih geometrijskih ili drugih figura tzv. carmina figurata kao i ostale pretjeranosti u izrazu.Kao osnovna odlika manirizma ističe se da čitaoca treba začuditi.Pored epova u stihu u baroku se javljaju i viteški i pikarski romani. Kao njihovu osnovnu odliku imamo izvjesni pesimizam i to izgleda ovako; u ovom svijetu u kome vlada duboka nesaglašenost između suštine stvari i njihovog izgleda, između stvarnosti i snova, treba živjeti u iluziji viteške čarobnosti i idilične sreće, nastojeći svim sredstvima da u grubostima ovog svijeta dospijemo do tihog kutka i mirne usamljenosti . Isto tako i drama je takođe izmijenila svoju prirodu i svoju tehniku, izražavajući duboku razdvojesnot u biću koje je zahvaćeno barokom.Kroz sukob strasti i okrutnost društvenih konvencija prikazana je mješavina tragičnih i komičnih motiva, izvjesna patetičnost jezičkog izraza i stvaranje nečega što se zove tragikomedija.
U svojoj biti barok ostaje u okviru ovih tema koje je razvijala renesansamali naravno one su izmijenjene pod uticajem reformacije i protivreformacije. U baroku imamo izražene suprotnosti između tijela i duha, askeze i senzualizma, razuma i emocija, crkvenog i profanog života, naturalizma i idile, uživanja i ništavnosti života. Isto tako barokna književnost se oslanjala na istu tradicionalnu fiksiranu građu kao i renesansa.
Kao osnovna stilska obilježja barokne umjetnosti imamo sledeće stvari:

a) izvještačenost tj. artificijelnost
b) udaljavanje od renesansne istinolikosti pjesničkog predmeta i pjesničkog svijeta
c) figurativnost jezika
d) ures i ukrašavanje kao bitan ne samo stilizacijski momenat, nego i kao vid građenja djela.

 
Barokne tendencije kod Kiprijana, Venclovića i Orfelina

Prilikom razvoja baroka u srpskoj književnosti skoro sve najznačajnije teme koje je ovaj stilski pravac dotakao na sličan način obrađene su i u poznom srednjem vijeku. Književnost koja se susreće tada umnogome se oslanja na prethodnu, pa bi ovdje ustvari mogli zaključiti da se radi o preobraženoj tradicionalanoj književnosti. Bez obzira što su se još uvjek njegovali stari žanrovi (žitija, crkvnene himnografije, besjede, hronike) i što je poetika još uvjek bila tradicionalna, ipak postoje određene razike koje se mogu pratitit kod većeg broja stvaralaca. A same promjene su imale razlićite izvore koji su se kretali od uticaja manirističke škole, ali i rusko-ukrajinske barokne književnosti, što se odrazilo na to da će biti njegovana poezija koja je prezasićena riječima (ukrasima, alegorijama, gomilanjem velikog broja poređenja i paralalizama). Stihovi koji bivaju njegovani su akrostih,mezostih, ali su izmišljeni i stihovi koji su se mogli čitati i sa jedne i sa druge strane. Svaki dodir sa akustičkim u poeziji postaje sve manje bitan,a grafička forma postaje sve važnija. Ovom prilikom razvijeni su stihovi koji svojim oblikom podsjećaju na zvijezde, srca i sl..
U srpskom baroku postoje dodiri između usmene i pisane književnosti,ali i spoj između srednjevjekovnih i novih formi i spoj uticaja baroka istoka i zapada.Veći broj ovih elemenata da se primijetiti u stvaralaštvu koje se kreće od Kiprijana Račanina preko Gavrila Stefanovića Venclovića do izvjesnog rokokoa u djelu Zaharija Orfelina.
Upravo zbog toga što je bio više prepisivač nego stvaralac Kirpijan Račanin je u svom prepisivanju uzimao i obrađivao uglavnom obredne knjige,ali važno mjesto zauzimaju i pohvale i crkvene pjesme. Ovakva upotreba tema vezanih za religiju bila bi i jedna od odlika baroka. Jedna od njaznačajnijih crkvenih pjesama ovog stvaraoca je i pjesma Stihir knezu Lazaru. Elementi baroka u ovoj pjesmi su upotreba srpsko-slovenskog jezika sa određenim osobenostima narodnogj ezika. Otvaranje prema govornom jeziku ispoljilo se u njegovom pravopisu gdje on izostavlja pojedina slova koja nijesu imala glasovnu vrijednost, a uvodi druga iz srpskog jezika. Kao osnovne odlike baroka u njegovom stvaranju vide se i religiozne teme,igre riječim raskošnost zvuka kao i upotreba stilskih figura; metafore, poređenja i personifikacije. U svom Bukvaru slovenskih pismen koji je pored pomenute pjesme i najznačajnije Kiprijanovo djelo imamo i prisutnost akrostiha, jednog od njaznačajnijih elemenata baroka. Iako je nastao po uzoru na ruske bukvare, ipak u njemu preovladavaju crkveni elementi,a prije svega molitve, prisustvo božijih zapovjesti, odlomaka tekstova crkvenih otaca i slično.