Mala ruralna domaćinstva u Srbiji i ruralna nepoljoprivredna ekonomija

U V O D
Jedno od centralnih pitanja evropske politike u oblasti poljoprivrede i regionalnog razvoja odnosi se na vitalnost ruralnih područja i poljoprivrednih gazdinstava. Starenje i devastacija, više ne samo perifernih ruralnih područja, degradacija njihovih prirodnih potencijala i sveukupnog okruženja, značajno utiču na ukupne promene u privrednoj strukturi evropskih zemalja i impliciraju specifične socijalne distorzije. Zemlje u tranziciji, čiji je privredni sistem decenijama bio zasnovan na marginalizaciji i iscrpljivanju poljoprivrede i ruralnih prostora, suočene su sa istim problemom: kako dugoročno osigurati održivost resursa ruralnih područja i obezbediti ravnopravne uslove za njihovo uključivanje u privredni razvoj. Otuda koncept ruralnog razvoja krajem dvadesetog veka postaje podjednako značajan u razvijenim zemljama i zemljama u tranziciji. Prevazilaženje regionalnih razvojnih dispariteta nije više u osnovnom fokusu politika razvoja ruralnih područja. Nove politike ruralnog razvoja fokusirane su na definisanje efikasnih mehanizama kojima bi se obezbedila koordinacija razvoja poljoprivrede i drugih delatnosti u ruralnim područjima u skladu sa principima održivog razvoja, a u cilju poboljšanja životnog standarda i kvaliteta života stanovništva. Istorijsko i kulturno nasleđe, socijalna struktura, stepen razvijenosti privrede i društva, kao i niz drugih relevantnih parametara bitno se razlikuju među evropskim zemljama. Otuda se javljaju značajne razlike u ciljevima, institucionalnoj i finansijskoj podršci i generalnim koncepcijskim pristupima ruralnom razvoju.
Aktuelne društvene i ekonomske promene u Srbiji imaju izuzetno kompleksan uticaj na agrani sektor i ruralna područja. Tokom tranzicionog proteklog perioda primarna pažnja državne politike bila je usmerena na organizacione, institucionalne i probleme strukturnog prilagođavanja agrarnog sektora. Rešavanje jednako složenih ekonomskih i socijalnih problema ruralnih područja potisnuto je u drugi plan. Otuda su permanentno izostajali sistemtičniji i sveobuhvatniji napori na stvaranju efikasnih mehanizama za aktiviranje potencijala ruralnih područja. Dosadašnje iskustvo velikog broja zemalja pokazuje da glavni oslonac ruralnoj ekonomiji više ne može biti poljoprivreda, već širok spektar aktivnosti zasnovanih upravo na neaktiviranim potencijalima ruralnih područja. Otuda se kao jedan je od prioritetnih zadataka u Srbiji može smatrati definisanje adekvatne politike (ne samo agrarne) kojom bi se zaustavili negativni demografski i ekonomski trendovi i kako bi se obezbedilo očuvanje prirodnog i kulturnog nasleđa ruralnih područja.
Veliki broj gazdinstava u Srbiji neće moći da se transformiše u komercijalna gazdinstva, obzirom na skromne potencijale, postojeću vitalnost radne snage i sveukupnih resursa kojima raspolažu. Sa druge strane, nauka i dosadašnja iskustva ne daju dovoljno argumenata u prilog tezi da će ova gazdinstva, po prirodi procesa razvoja, biti ugašena. Iako je proces gašenja malih gazdinstva posledica sveukupnog privrednog razvoja zemlje, smanjenje njihovog broja se odvija u dugom vremenskom periodu i pod uticajem raznovrsnih faktora. Pitanje egzistencije malih gazdinstava u tom periodu vrlo je kompleksno. Nove razvojne koncepcije, posebno multifunkcionalna poljoprivreda i multifunkcionalni ruralni razvoj, promovišu
rezistencijalnu funkciju ruralnih područja, značaj očuvanja prirodne sredine i biodiverziteta, etno-ambijenta isl. što sve skupa čini i mala gazdinstva značajnim razvojnim subjektima ruralnih područja, nezavisno od mogućnosti komercijalizacije njihovih proizvoda i usluga.
Kategorija malih ruralnih domaćinstava u Srbiji je brojna i spada u veoma osetljivu socio-ekonomsku grupu. Ekonomska i socijalna sigurnost ovakvih domaćinstava, posebno u periodu tranzicije, može biti ugrožena neadekvatno odabranim razvojnim opcijama ili selektovanim prioritetima. Obzirom na značaj i sadašnji ekonomski položaj ove kategorije domaćinstava, objektivno sagledavanje njihove socio-ekonomske perspektive ne samo da bi predupredilo potencijalne rizike u državnoj politici, već bi ih jasno pozicioniralo kao relevantne subjekte u ruralnoj ekonomiji.

Cilj i značaj projekta
Projekat „Analiza potreba malih ruralnih domaćinstava u Srbiji“ sproveden je u saradnji Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republike Srbije i Programa Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP) tokom 2006/07. godine, uz finansijsku podršku Austrijske razvojne agencije (ADA) i UNDP-a. Projekat je imao za cilj da identifikuje i analizira ključne socio-ekonomske indikatore malih ruralnih domaćinstava u Srbiji sa aspekta mogućnosti unapređenja njihovih performansi u pravcu diversifikacije ruralne ekonomije.Identifikovanje specifičnih razvojnih ograničenja malih ruralnih domaćinstava i objektivno sagledavanje njihovih potreba i mogućnosti razvoja, treba da doprinese kreiranju validnih mehanizama i strategija za pokretanje procesa smanjenja siromaštva u ruralnim područjima. Najvažniji ciljevi projekta su:

1. da obezbedi validnu, dokumentovanu i analitičku osnovu za javnu raspravu o ruralnoj ekonomiji Srbije, sa posebnim akcentom na položaj i perspektivu malih ruralnih domaćinstava.
2. da neposredno ukaže i pomogne u oblikovanju vladinih strategija/politika u oblasti ruralnog i regionalnog razvoja i smanjenja siromaštva.