Budžet – Pojam i funkcije budžeta

Budžet – Pojam i funkcije budžeta

UVOD

Budžet je finansijski instrument kojim se vrši prikupljanje sredstava mehanizmom javnih prihoda (porezi, doprinosi, takse i drugi oblici javnih prihoda ), s jedne strane , i njihovo plansko (namensko) trošenje kojim se  finansiraju javni rashodi, s druge strane.
Upotreba budžeta kao osnovnog instrumenta finansiranja opštih društvenih potreba opravdana je iz sledećih razloga.Obezbeđuje se preglednost  i  jednostavnost uvida u sve javne prihode i javne rashode, sve je u jednom dokumentu . Svi prihodi  i rashodi su vidljivi, dobro su sistematizovani i lako uočljivi. Primena jedinstvenog instrumenta finansiranja iziskuje  manji tehnički rad i režijske troškove.Omogućuje potpuniju i efikasniju informisanost  o izvorima prihoda i obima rashoda, veću kontrolu bilansnih sredstava  . Sve je  sadržano u jednom pravnom aktu. Sredstva se raspoređuju prema utvrđenim planskim prioritetima zadovoljavanja potreba Jedinstvenost budžeta omogućuje efikasniju upotrebu budžeta kao instrumenta  ostvarivanja širih društvenih ciljeva i aktivnog sredstva ekonomske i socijalne politike.
Prvi pojavni oblici budžeta bili su pre nove ere . U Atini je za vreme vladavine Solona postojala  obaveza da lica koja obavljaju javne funkcije podnesu izvještaj o primljenim prihodima i izvršenim rashodima. Pojedinačni izvještaji služili su da se sastavi zbirni prikaz javnih prihoda i javnih rashoda Atine. U srednovjekovnim državama bila je praksa izrade završnih računa i inventara .
Završni računi su sistematski pregled ubranih prihoda i utrošenih sredstava – rashodi, koje su podnosili lokalni organi centralnim organima vlasti, u formi izveštaja.  Inventar je sastavljen popis prihoda države i rashoda države. Služio je vladaru za traženje odobrenja od staleške skupštine za uvođenje ili povećanje nekih dadžbina poslije XIV veka inventari se nalaze u svim državama i oni su bili pokazatelji državnih finansija.

Budžet kao finansijski instrument finansiranja javne potrošnje nastao je u gradovima 17. veka, kada su stvoreni uslovi za izradu budžeta, i to:
•    novčana privreda zamjenjuje naturalnu;
•    porezi postaju osnovni izvor prihoda;
•    javne potrebe su veće i brojnije;
•    stvorena je gradska uprava i službenici koji obavljaju upravne poslove;
•    formiraju se organi uprave , koji vrše poslove ubiranja prihoda i njihovo trošenje;
•    uvode se nove ekonomske discipline, knjigovodstvo i računovodstvo .

Izrada budžeta postaje normalna i redovna pojava. Budžet koji ima obeležja današnjeg  savremenog budžeta vodi poreklo iz Francuske i Engleske, koje su iskrčile put ovom finansijskom  instrumentru u Evropi. Od zapadnih zemalja SAD je najkasnije dobila pravi budžet. Predlog za izradu budžeta potiče od Kongresa, a ne od upravnih organa kao u Engleskoj i Francuskoj. Postupak budžetske inicijative je u SAD u rukama velikog broja komisije.
U   savremenoj  teoriji  budžet se može posmatrati s više aspekta:
•    finansijskog,
•    ekonomskog,
•    pravnog,
•    političkog,
•    socijalnog.

1.1.1    Finansijski aspekt posmatranja budžeta
Budžet prestavlja skup normi kojima se regulišu sistematizovani odnosi organa koji su dužni da planski predviđaju, ubiru i namenski koriste sredstva. Donedavno, kod većine finansijski teoretičara je smatrano da je budžet čisto pravi akt, ali je budžet finansijski instrument javne vlasti.
1.1.2    Ekonomski aspekt posmatranja budžeta
Savremena država  postaje aktivni faktor privrednih kretanja. Budžet postaje sredstvo intervencije u privredi kojim se usmeravaju privredni tokovi,  ravnoteža proizvodnje,  raspodele i potrošnje. Nedostatak budžetskih sredstava (poreza, taksa i doprinosa) država pokriva javnim zajmovima (unutrašnjim i spojnim) i  emisijom novca.
Osnovne ekonomske funkcije  budžeta su:
•    Stabilizacija privrede;
•    Redistributivna funkcija budžeta;
•    Alokativna funkcija budžeta.

1.1.3    Pravni aspekt posmatranja budžeta
Sa pravnog aspekta budžet predstavlja skup svih  pravnih  propisa-akata kojima se vrši priprema , donošenje , izvršenje i kontrola namenske budžetske potrošnje. Osnovni zakon kojim se reguliše budžet kao instrument javne  potrošnje je Zakon o budžetu ili Zakon  o državnom računovodstvu.
Budžetsko pravo u subjektivnom smislu je pravo naroda da preko skupštine odlučuje o javnim rashodima i javnim prihodima. Ono je u uskoj vezi sa razvojem parlamentarizma i nastalo je kao rezultat borbe za vlast građanske klase.   Postavlja se pitanje da li treba prestati sa naplatom poreza, ako je ostvaren fiskalni randman . Odgovor je precizan  i jasan : nijedan poreski obaveznik nije oslobođen poreske obaveze bez obzira što je ispunjen planirani limit javnih prihoda. U slučaju podbačaja naplate, treba li pozvati na odgovornost izvršioce budžeta?  Utvrđivanje i naplata javnih prihoda  je zakonski regulisana i naknadno utvrđivanje retroaktivnosti obaveza (plaćanje poreza) nije dozvoljeno. Popisi o javnim prihodima moraju se striktno poštovati, bez obzira na efekat naplate i negativnih odstupanja ostvarenih veličina od planiranih .