Načelo ne bis in idem u krivičnom postupku

Uvod

Norme koje regulišu ljudski život i odnose veoma su brojne. Kako je društvo heterogen i dinamičan predmet regulacije, tako su i pravila koja ga uređuju izuzetno kompleksna, široka i često neodređena. Pravo, kao veoma značajna društvena nauka, sastoji se upravo od takvih pravila, zahtjeva, koje postavlja pred svaku individuu kao društvenog činioca. Norme ne propisuje samo pravo, već i sami ljudi, regulišući vlastite odnose i uređujući život kako bi funkcionisao u interesu najšireg dijela društva. Pravne norme se po tome razlikuju od društvenih, jer predstavljaju volju vladajuće klase izraženu u vidu pravila, zakona, naredbi. Takve norme čovjeku ostavljaju izbor između postupanja po njima i njihovog nepoštovanja, ali isključivo u formalnom smislu. Faktički, subjekt je prinuđen da ih poštuje pod prijetnjom negativne sankcije koja, zavisno od štete koju bi izazvalo nepoštovanje dotične norme po vladajuću klasu, seže od moralnih do smrtnih kazni. Treba reći da se kazne koje se sastoje u oduzimanju života prekršiocu norme sve rijeđe primjenjuju u modernom (krivičnom) pravu, bivajući zamijenjene humanijim i efikasnijim metodom – rehabilitacijom i prevaspitanjem prekršioca, kako on ne bi ubuduće kršio iste norme i u skladu sa tim postao koristan član društva.
Druga vrsta pravila jesu društvene norme. One su nastale radi potrebe regulisanja društvenog ponašanja individua. Ljudi se u društvu ponašaju svjesno, a ne isključivo prema prirodnim zakonima . Stoga, da bi se takvo ponašanje uredilo i uskladilo sa opštim interesom društva, ljudi propisuju društvena pravila. Društvena norma nije ništa drugo do pravilo o ponašanju ljudi u društvu. Nju donosi samo društvo i usmjerena je na svijest i volju pojedinca. Upravo se na taj način i razlikuju od prirodnih zakona. Prirodni zakoni utvrđuju ono što se stvarno dešava, nezavisno od čovjekove volje i htjenja. Društvene norme, pak, propisuju i zahtevaju od čovjeka određeno činjenje, koje on može, ali ne mora izvršiti. On će postupiti suprotno normi onda kada smatra da njeno dejstvo nije u skladu sa njegovim ličnim interesima. Budući da su za društvo bitni opšti interesi, a ne lični, dolazi do sukoba društvene većine i izolovanih individua. Zbog toga društvo, jednako kao i pravo, propisuje norme odnosno pravila ponašanja ljudi koja su oni obavezni poštovati, pod prijetnjom društvene sankcije. Društvene norme su veoma brojne, heterogene i raznorodne. Uprkos njihovoj složenosti, moguće ih je podijeliti na osnovu toga ko je zadužen za njihovo sprovođenje, odnosno ko primjenjuje sankciju u slučaju njihovog nepoštovanja. Prema tom mjerilu, norme dijelimo na one čiju sankciju primjenjuje neorganizovano društvo, norme čiju sankciju izvršava neka društvena organizacija i norme koje primjenuje sama država, kao najveći pravni činilac.
Slično je i sa krivičnim pravom. Kako krivično djelo uvijek predstavlja napad na društvene i civilizacijske vrijednosti kojima svaka država nastoji da osigura najveću moguću zaštitu, sve savremeni pravni poretci zainteresovani su za pravovremeno reagovanje na ugrožavanje ili pokušaj ugrožavanja tih vrijednosti, putem njihovog sprečavanja i sankcionisanja.

Istorijat i razvoj krivičnog postupka

Pravo, po važećem i usvojenom naučnom stavu jedna od tri najstarije discipline (uz medicinu i teologiju), svoj nastanak vezuje za same početke ljudskog roda. Kao temeljna društvena nauka njena istorija, razvoj i dometi neraskidivo su vezani za uspone i padove kako čovjeka kao jedinke, tako i društva u cjelini. Do oblika u kakvom ga poznajemo danas, pravo je prešlo dug put od nepisanih, stihijskih običaja i kvazi – normi nomadskih ljudskih skupina do uređenog sistema pravila precizno organizovanih u kompleksnu hijerarhiju pravnih normi, grana i nauka. Jednu od najsveobuhvatnijih grana našeg pozitivnog prava čini skup pravnih pravila pod nazivom krivično pravo. Krivično pravo pripada najstarijim granama ove nauke i, u svojim osobenim formama, nastalo je zajedno sa začetkom samog prava kao cjeline kojoj ono pripada. Oblici u kojima se Krivično pravo manifestovalo u okruženju primitivnih, preddržavnih društava vrlo su različiti i za današnju svijest gotovo nepojmljivi. Tek sa nastankom države može se govoriti o krivičnom pravu u pravom smislu. Država je politička organizacija koja obezbjeđuje svoju vlast (a istovremeno i funkcionisanje društva u cjelini) koristeći monopol fizičke sile koji joj stoji na raspolaganju